زمینه: تاریخ انسان‌شناسی بیانگر این حقیقت است که انسان در دوران‌های گذشته حتی در قبایل بدوی برای رضایت خدایان و در طلب خواسته‌های خود روزه می‌گرفته است. روزه، عملی عبادی و البته یک عبادت منحصر به فرد است (لیس کمثله شیء). ماه مبارک رمضان نیز ‌ماهی است که از نظر موقعیّت زمانی (نزول قرآن در آن و...)، برنامه عبادی، آثار اجتماعی، سازندگی‌های فردی، رعایت بهداشت و سلامتی از ویژگی‌های خاصی برخوردار است.

شواهد: حاصل مطالعات در باب روزه روزه‌داری نشان می‌دهد که القاء یک الگوی خاص یک ماهه می‌تواند موجب سلامت روح و جسم انسان در طول سال باشد.

نتایج: حاصل این بررسی نشان می‌دهد که روزه‌داری ماه مبارک رمضان در جهت دستیابی به یک الگوی صحیح در شیوۀ زندگی (Life style) مؤثّر است، خصوصاً که نه فقط اسلام بلکه کلیۀ ادیان روزه‌داری را از عبادات مؤکّد می‌دانند. بررسی پارامترهای بیوشیمیایی و تأثیر‌پذیری آن از روزه‌داری نشان می‌دهد که تعدیل نوروترانسمیترهای مغزی در روزه‌داران سبب آرامش روحی آن‌ها خواهد شد. همچنین تاثیر روزه‌داری بر دیگر پارامترهای شیمیایی بدن سبب ارتقاء سطح سلامت روزه¬داران می شود.

بحث: تصحیح سبک زندگی از جمله عوامل تاثیر‌گذار بر سلامت افراد به شمار می‌رود. یک بخش مهم در سبک زندگی افراد که ارتباطی قوی با سلامت و روزه‌داری دارد، الگوی خواب است. سحرخیزی و به عبارت صحیح تر زمان خواب مناسب ‌یک جنبه روزه‌داری است و حتّی می‌توان گفت روزه‌داری با سحرخیزی ‌معنا می‌یابد. خوب خوابیدن و زمان ‌کافی برای خواب برای داشتن حافظه‌ای قوی، سیستم ایمنی قوی و نشاط روزانه ضرورت دارد.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ. "ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما واجب شده همانطور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود؛ شاید با تقوا شوید" (1).
پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: لكل ‌شیء زكاة و زكاة الابدان الصيام؛ براى هر چيزى زكاتى است و زكات بدن‌ها روزه است (2). تاریخ انسان‌شناسی بیانگر این حقیقت است که انسان در دوران‌های گذشته حتی در قبایل بدوی برای رضایت خدایان و در طلب خواسته‌های خود روزه می‌گرفته است. در تاریخ ادیان نیز روزه قبل و بعد از اسلام نازل و بر امّت اسلام واجب شده است. پس روزه، عملي عبادیست كه البته نسبت به عبادات دیگرمنحصر به فرد است، ‌چنانچه رسول اکرم (ص) می‌فرمایند که خداوند فرمود: "كل عمل ابْن آدم لَهُ إِلَّا الصّيام فَإِنَّهُ لي، وَأَنا أجزي بِهِ"; هر کار انسان برای خود او است، جز روزه گرفتن او که برای من است، و من (بدون واسطه) پاداش آن‌ را می‌دهم (3, 4). این فرمایش اخیر تأیید موجّهی برای رمضان به عنوان ماه ضیافت الهی‌ست که همه مهمان خدای خویش‌اند و نبی مکرّم اسلام در فرازی از خطبه شعبانیه خود در شأن رمضان و روزه فرمودند: " هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيَافَةِ اللَّهِ"; ماه رمضان ماهی است که شما در این ماه به مهمانی خدا دعوت شده‌اید (5). ماه مبارک رمضان‌ از نظر موقعیّت زمانی (نزول قرآن و...)، برنامه عبادی، آثار اجتماعی و سازندگی‌های فردی از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. رسول خدا(ص) در مورد اهمیّت این ماه می‌فرمایند: اگر بندۀ خدا می‌دانست که ماه رمضان چیست و چه برکتی در آن وجود دارد، دوست می‌داشت که تمام سال رمضان باشد و همچنین می‌فرمایند: روزه بگیرید تا سالم بمانید (6). هدف از این مطالعه، بررسی یافته‌های پژوهشی حاصل از روزه‌داری ماه مبارک رمضان است که نتایج آن ‌می‌تواند موجب برقراری ‌یک الگوی صحیح در شیوۀ زندگی (Life style) انسان باشد، چرا که نه فقط اسلام بلکه کلیه ادیان روزه‌داری را جزء عبادات مؤکّد می‌دانند و شواهد پژوهشی باید این عبادت ویژه را تأیید نماید. این بررسی را با استفاده از شواهد بررسی‌های بیوشیمیایی می‌توان آغاز نمود.

تأثير روزه‌داری بر متابوليسم كربوهيدرات (قند): ابتدا مقدار كافی گلوكز از مواد غذايی خورده‌شده در اختيار بافت‌های بدن قرار می‌گيرد که پس از پایان یافتن آن، بدن بايد گلوكز لازم را ‌به بافت‌های مهم بدن مانند مغز برساند، یعنی دوره پس از جذب (Postabsorptive period). در مرحله پس از جذب غذا، سوخت و ساز گلوكز به ميزان ۲ ميلی‌گرم برای هر كيلوگرم وزن بدن در دقيقه است. در روند متابولیکی گلوکز خیلی کاهش نمی‌یابد، چرا که گليكوژن كبد تجزيه شده (گلیکولیز) و گلوكز توليد می‌نمايد ( باید توجه داشت که ذخایر گلیکوژن کبد محدود است). اين فعل و انفعالات همراه با كاهش غلظت انسولين و افزايش غلظت گلوكاگون سرم و تشديد فعاليت سمپاتيك است. در پدیده ساخت جدید گلوکز (گلیکونئوژنز) که محرك اصلی اين واكنش كورتيزول است، سبب شكسته شدن پروتئين عضلات مي‌گردد. اين امر با كاهش انسولين و افزايش گلوكاگون همراه است كه موجب تجزيه چربی از بافت چربی و افزايش سطح اسيدهای آزاد چرب سرم مي‌شود. اسيدهای آزاد چرب، مواد انرژی‌زای اصلی هستند و به جای گلوكز توسط بافت‌های بدن به جز مغز و گلبول‌های قرمز استفاده مي‌شوند (7). در طول روزه‌داری ماه مبارك رمضان، سطح گلوكز سرم ممكن است در روزهای اول كمی كاهش يابد ولی در دهه دوم روزه‌داری به مقادير قبل از ماه رمضان برگشته و در دهه سوم ممكن است كمی افزايش يابد (8). در روزه‌داری اسلامی كه غذای مكفی در سحر مصرف مي‌شود، مواد غذايی خورده شده و نيز ذخيره گليكوژن و در مواردی كه روزها طولانی است، مقدار كم گلوكونئوژنز غلظت سرمی گلوكز را در حد طبيعي نگه می‌دارد. بديهی است تغييرات مختصری در غلظت گلوكز سرم برحسب عادت‌های غذايی، تغييرات فردی متابوليسم و تنظيم انرژی و نيز فعاليت‌های بدنی اتفاق می‌افتد. توصيه مي‌شود كه فرد روزه‌دار سعی كند غذاي سحر را حتمًا مصرف كند، در غير اين صورت به علت طولانی شدن ساعت‌های بی‌غذايی، در اواخر ساعات روز پديده گلوكونئوژنز همراه با شكسته شدن پروتئين عضلات اتفاق مي‌افتد كه پديده مطلوبی نيست (9). بهترین حالت روزه، روزه ۱۲ ساعته است که پس از آن هم باید مواد ‌حاوی کربوهیدرات مصرف شود.
تأثير روزه‌داری بر متابوليسم لیپید (چربی): غلظت كلسترول سرم ممكن است در روزهای اول كاهش (10) و در روزهای بعد روزه‌داری افزايش يابد (11). به نظر مي‌رسد تغييرات چربي‌ها در ماه رمضان متغير است و بستگي به كميت و كيفيت غذای مصرفی در افطار و سحر و ميزان تغييرات وزن بدن دارد. بهترين پيشنهاد به منظور جلوگيری از اضافه وزن، كاهش تعداد كل كالری و نيز اسيدهای چرب اشباع شده در طول ماه رمضان است (9). كاهش انرژی دريافتی در ماه مبارك رمضان و تری گليسريد و افزايشLDL-C ، همراه با كاهش كلسترول (12, 13) و كاهش عوامل خطرساز بيماری‌های قلبی HDL-C عروقی است (14).

حضرت رسول(ص) می‌فرمایند: "اَللّهُمَّ لَكَ صُمنا وَعلى رِزقِكَ اَفطَرنا فَتَقَبَّلهُ مِنّا ذَهَبَ الظَّماءُ وَابتَلَّتِ العُروقُ وَبَقِىَ الاَجرُ"؛ بار خدايا، براى تو روزه گرفتيم و با روزى تو افطار مى‌كنيم. پس آن ‌را از ما بپذير، تشنگى رفت و رگ‌ها شاداب شد و پاداش ماند (15). در زمینه تأثير روزه‌داری بر قلب، كاهش تعداد ضربان قلب و كاهش فشارخون و نيز تغيير در الكتروكارديوگرام در ‌روزه‌داری طولانی مشاهده می‌شود، ولی این امر در روزه‌داری متناوب چند ساعته ماه رمضان گزارش نشده است (16). در زمینه کاهش میزان ویسکوزیته خون (17)، بیماری حاد عروق کرونری قلب در ماه مبارک رمضان به طور معنی‌داری کاهش می‌یابد (18). طبیعتاً تأثیر مثبت روزه‌داری ماه رمضان بر میزان کلسترول ‌LDL و همچنین کاهش ویسکوزیته خون از عوامل مؤثر در کنترل و پیشگیری بیماری‌های آتروژنیک (آترواسکلروز یا انسداد شرایین به وسیله رسوب تدریجی چربی و لیپیدها در شریان‌های ماهیچه‌ای بدن) و قلبی عروقی است (19). در زمینه تأثير روزه‌داری بر دستگاه تنفسی، روزه‌داری ماه رمضان در افراد سالم تغيير عمده‌اي در فعاليت حجمي ريه‌ها و مقادير اسپيرومتري ايجاد نمي‌كند (20). اما كاهش آب بدن و خشكي مخاط مجاری تنفسي ممكن است تنگي برونش‌ها را در بيماران آسمي تشديد كند. بيشتر افرادی كه مبتلا به آسم و بيماری مزمن ريوی وعلامت‌دار هستند نبايد روزه بگيرند (7).
تأثير روزه‌داری بر دستگاه گوارش: روزه‌داری در ماه رمضان مي‌تواند برای آن‌ها كه كوليت مبتلا به اسپاستيك و يا ساير بيماري‌های حركتی روده‌ها هستند، مفيد باشد. بيماران مبتلا به زخم اثني‌عشر شديد بايد از روزه‌داری خودداری نمايند؛ اما بیماران در حالت کنترل شده و بدون علامت مي‌توانند در صورت افزایش اسید معده با استفاده از دارو در افطار يا سحر نسبت به روزه‌داری ماه رمضان اقدام كنند (9). تأثير روزه‌داری بر كليه‌ها، اسمولاليته، نيتروژن، مواد جامد و ،pH ، حجم ادرار الكتروليت‌های ادراری در روزه‌داری ماه رمضان طبيعی می‌مانند (21). در روزه‌داری اسلامی غلظت سديم و پتاسيم سرم طبيعی است (22). در بيماران مبتلا به نارسايي مزمن كليه، روزه‌داری ممكن است تأثير مخرب بر لوله‌های كليوی داشته باشد (23). در مورد تأثير روزه‌داری بر چشم‌‌ها، تغيير با اهميتي در ديد چشم و فشار داخل چشم هنگام روزه‌داری رخ نمي‌دهد، بنابراين برخي از پزشكان حتی در بيماران انتخاب شده مبتلا به گلوكوم، بدون تغيير در داروهای مصرفی، اجازه روزه‌داری را می‌دهند (24). در زمینه تأثير روزه‌داری بر اعصاب و روان، استرس‌ ايجاد شده در روزه‌داری ماه رمضان كمتر از استرس‌ روزهای معمولي است (25). حتّی يك مقاله كاهش خودكشي در ماه رمضان را گزارش نموده است (26). افزايش احساس سردرد در زمان روزه داری رمضان گزارش شده است. سردرد در ۴۱ % افراد روزه‌دار و ۸% افراد غير روزه‌دار مشاهده شده است. ۷۸ درصد سردردها از نوع كششي است. مهم‌ترين دليل افزايش تعداد و دفعه‌هاي سردرد در ماه رمضان، حذف كافئين مصرفي روزانه (27) و کاهش قند خون یا هیپوگلیسمی گزارش شده است (28). افرادی كه بيماری آشكار عصبی يا روانی دارند و افرادی كه دچار سردردهای زياد می‌شوند، بايد در مورد روزه‌داری با متخصصان اعصاب و روان مشورت نمايند (9). در زمینه تأثير روزه‌داری بر غدد درون ریز بدن باید گفت محصول اصلی فعالیت روزانه این غدد هورمون‌ها هستند که بعد از رهایش وارد گردش خون شده و به سراسر بدن رفته و بر گیرنده‌های خود در بافت هدف می‌نشینند تا اثرات فیزیولوژیک خود را در بدن آشکار نمایند. از جمله این فرآورده‌های مهم هورمون‌های استرس ‌با ریتم شبانه روزی ‌هستند که در آغاز صبح با شروع فعالیت روزانه از غدد سازنده خود رها و وارد گردش خون شده و به بافت هدف می‌رسند. برای مثال، زمان افزايش ترشح كورتيزول و تستوسترون در ۲۴ ساعت ممكن است تغيير كند. افزايش شبانۀ ملاتونين كاهش يافته و افزايش پرولاكتين هنگام عصر تشديد مي‌شود. افزايش مقادير دوره‌ای یا ديورنال كورتيزول و كاهش غلظت‌های شبانه آن ممكن‌ است به دليل اختلال در برنامه خواب افراد روزه‌دار و كاهش فعاليت بدنی آن‌ها باشد (29, 30). حال ببینیم نقش و رابطه این هورمون‌های استرس با سحر‌خیزی چگونه می‌تواند در رفتار و خلق انسان تاثیر‌گذار باشد؟

امروزه استرس یک جزء لاینفک زندگی ‌است. اورژانس فیزیولوژیک بدن به خوبی پاسخگوی قابلی برای این شرایط بحرانی است. هورمون‌های مسئول شرایط پر استرس نظیر آدرنالین، نورآدرنالین و کورتیزول باعث می‌شوند که در حین استرس سرعت پمپاژ قلب ‌و به تبع آن فشار خون بالا رود تا خون‌رسانی به ارگان‌های مهم بیشتر شود. همچنین تنفس سریع‌تر شده، تعریق افزایش می‌یابد و هضم یا به طور کلّی فعّالیت دستگاه گوارش کاهش می‌یابد. گردش خون در پوست و کلّاً درسطح بدن کاهش یافته و خون‌رسانی بیشتر متوجّه ارگان‌های حیاتی و مهم بدن می‌گردد. فعّالیت بدنی باعث تخلیه دستگاه گردش خون از این هورمون‌های استرس و قابل دسترس شدن آن‌ها می‌گردد. استرس باعث ایجاد افسردگی، اضطراب، دستپاچگی، احساس عدم کفایت و شایستگی، بدبینی و عدم رضایت و خشنودی فرد می‌شود. ‌در ابتدای صبح میزان این هورمون‌ها افزایش یافته و از عصر به بعد که کار روزانه در حال اتمام است کاهش می‌یابد. پس رهایش این هورمون‌ها با فعّالیت ریتم شبانه‌روزی یا سیرکادین و با کوک ساعت بیولوژیک بدن در حال آماده باش است. برخلاف همه ساعت‌ها كه چرخه 12 ساعته دارند، ساعت زيستی 24 ساعته است. همانطور که اشاره شد این ساعت با نور فعّال می‌شود و به عبارت دیگر نور برای آن نقش باطری دارد. اگر جزءآن دسته از افرادی هستیم كه خواب تنظيم شده و مرتبی دارند و شب‌ها به موقع می‌خوابند و صبح‌ها سر ساعت از خواب بيدار مي‌شوند، می‌توانيم خوشحال باشيم كه ساعت درونی‌ ما كارش را به درستي انجام مي‌دهد و دقيق است. واقعيّت امر آنست كه با آغاز روز و دريافت نور و گرمای محيط ساعت بدن دستور ترشح ملاتونين مي‌دهد كه ميزان آن در آغاز روز كم است، اما با نزديك شدن به پايان روز و كم شدن نور و گرمای محيط رفته‌رفته ميزان ترشح ملاتونين نيز بيشتر می‌شود و ما كم‌كم با نزدیک شدن شب احساس خواب‌آلودگي مي‌كنيم. در زمستان که روزها کوتاه و هوا سرد است شرایط مناسبی برای ترشح ملاتونین است و با توجّه به دراز بودن شب طبیعتاً مدت خواب طولانی‌تری از تابستان را می‌طلبد. برای مثال خواب زمستانی در حیوانات و یا زندگی اسکیمو‌ها در باب این مقوله قابل درک است. تأثیر ماه مبارک رمضان بر ریتم شبانه روزی ساعت بیولوژیک بدن به مدت یک‌ماه ‌به همراه یک انضباط رفتاری در تغذیه، خواب و رفتار با الگوپذیری دینی- اعتقادی می‌تواند در نوع ‌و زمان غذای مصرفی، مدت سیکل بیداری/خواب (میزان ترشح ملاتونین)، خلق و خوی و از همه مهم‌تر در میزان آرامش و عدم استرس روزه‌داران مؤثر افتد. در آیه شریفه 64-62 سورۀ مبارکه یونس خداوند می‌فرمایند: " أَلا إِنَّ أَوْلِيَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ* الَّذِينَ آمَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ* . لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَياةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ"؛ آگاه باشيد كه بر دوستان خدا نه بيمى است و نه آنان اندوهگين مى‏شوند * همانان كه ايمان آورده و پرهيزگارى ورزيده‏اند * در زندگى دنيا و در آخرت مژده براى آنان است. وعده‏هاى خدا را تبديلى نيست. اين همان كاميابى بزرگ است (31). اين آيه اهل ايمان و تقوا را بشارت می‌فرماید که برای آن‌ها در دنيا و آخرت ترس و ناراحتی وجود ندارد و آن‌ها در امنيّت و آرامش به سر مي‌برند. در مجمع البيان آمده است که خوف از نظر معنی با فزع وجزع نظير يکديگرند وآن اضطراب دل از وقوع امری ناگوار است که در مقابل آن امنيت و آرامش است. حزن، سختی اندوه و غم است و مقابل آن سرور و خوشحالی است. در کتاب تفسیر الميزان ذيل اين آيه چنین آمده است: قرآن با آوردن کلمه آمَنُواْ فهمانده است که اولياء خدا قبل از ايمان آوردن تقوايی مستمر داشته‌اند. فرموده است: الَّذِينَ آمَنُواْ و سپس بر اين جمله عطف کرده و وَكَانُواْ يَتَّقُونَ که با آوردن اين جمله مي‌فهماند که اولياء خدا قبل از تحقّق ايمان، دائماً تقوی داشته‌اند. همچنان‌که در آیه شریفه 183سوره مبارکه بقره خداوند وجوب روزه را بر ایمان‌آورندگان، شاید به منظور با تقواشدن آن‌ها مطرح می‌فرماید: " يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ"؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد روزه بر شما مقرر شده است همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد كه پرهيزگارى كنيد (1). حال این نتیجه مهم قابل ذکر است که داشتن یک شیوه صحیح در زندگی یعنی پر کردن ساعات فعّالیت و کار روزانه و استراحت به طور منضبط و صحیح بر اساس ریتم سیرکادین طبیعی سبب آرامش جسم و روح شده که بنابراین یک ماه روزه‌داری با اعتقاد دین‌مدار می‌تواند یازده ماه را در طول سال بیمه نماید. این آرامش در قلمرو کاهش هورمون‌های استرس در ماه مبارک رمضان است و در باب این سکینه و آرامش امام محمّد باقر (ع) می‌فرمایند: "اَلصّيامُ وَ الْحَجُّ تَسْكينُ الْقُلوبِ"؛ روزه و حج آرام‏بخش دل‏هاست (32).

 

1-6- کورتیزول

کورتیزول و ریتم سیرکادین/ سحر‌خیزی: امروزه ثابت شده که ميزان کورتیزول خون، صبح‌ها به بالاترين ميزان خود يعني 22-7 ميکروگرم در هر 100 ميلي‌متر مکعب مي‌رسد. کورتیزول ماده‌ایست که ترشح ریتمیک یا دوره‌ای آن توسط ساعت سوپرا کیاسماتیک در هیپوتالاموس مغز تنظیم شده و تحت فرمان محور هیپوتالاموس-هیپوفیز – آدرنال از غده آدرنال یا فوق کلیه ترشح می‌شود. امروزه پیشنهاد شده است که کورتیزول نقش پیامبر ثانویه را بین ساعت های مرکزی و محیطی بازی می‌نماید و از اینرو اهمیت بالایی در سینکورنایز یا همنوا کردن ریتم‌های سیرکادین بدن به عهده دارد (33). این ماده حیاتی در حین استرس افزایش یافته و باعث افزايش فعاليت‌های بدن و نسبت قند موجود در خون می‌شود تا انرژی لازم را برای بدن فراهم نمايد. 
کورتیزول و پاسخ بیداری: 30-20 دقیقه بعد از بیداری از خواب صبحگاهی میزان کورتیزول تا 50 برابر افزایش می‌یابد. جالب است که این پاسخ کورتیزول (افزایش شدید) درهنگام بیداری در افرادی که شیفت کاری خود را از صبح زودتر آغاز می‌کنند (5/5- 4صبح) با قدرت بیشتر و مدت طولانی‌تری نسبت به افراد با شیفت کاری دیرتر(6-9صبح) یا حتّی شیفت شب(11-12 شب) سپری می‌شود (34). البته این پاسخ به استرس روز و کیفیت خواب قبل از شروع‌ یک کار اوّل وقت بر می‌گردد (35). یک فرضیه جدید دیگر بر این است که این افزایش قبل از بیداری به خاطر فعّال شدن سیستم حافظه در هیپوکامپ مغز است تا فرد موقعیّت خودش و مکان و زمانی را که در آن قرار دارد به یاد بیاورد. چرا که هیپوکامپ تحکیم حافظه طولانی‌مدت را عهده‌دارست و در این یادآوری بعد از بیداری نقش اصلی تنظیم را ایفا می‌نماید (36). 

2-6- سیستم سمپاتیک یا کاته کولامینی (آدرنالین و نورآدرنالین)

کاته کولامین‌ها یا هورمون‌های جنگ‌و‌گریز("Fight-or-Flight") ‌از غده فوق کلیه‌ (آدرنال) در پاسخ به استرس رها شده و وارد جریان خون می‌گردند و شامل سه ماده دوپامین، نورآدرنالین و آدرنالین هستند که در مغز به صورت نوروترانسمیتر یا ناقل عصبی فعالیت می‌نماید. دوپامین و نورآدرنالین بیشتر نقش نورومدولاتور دارند، یعنی تعدیل‌کننده‌های عصبی‌اند. بیشترین سطح این مواد در خون در زمان استرس است. در زمان استرس به طور اورژانس بدن نیاز به تغییرات چشمگیر در فعالیت فیزیکی با پدیده جنگ‌و‌گریز دارد، برای مثال: افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون، افزایش قند خون و یکسری واکنش‌های عمومی فعالیت سمپاتیکی (37). 
فعالیت سیستم سمپاتیک(کاته کولامین) و خواب: معمولاً همه در طول زندگی خود بی‌خوابی را تجربه می‌کنند. بی‌خوابی مزمن وارد مرحله آسیب‌شناسی یا پاتولوژیک خود یعنی بیماری بی‌خوابی(insomnia) ‌می‌گردد. در آغاز با بدخوابیدن و در تداوم و تکرار آن بیمار با خواب خود دچار مشکل می‌شود. از جمله‌ مشکل‌ در به‌ خواب‌ رفتن‌، مشکل‌ در باقی‌ماندن‌ در حالت‌ خواب‌، بیدار‌شدن‌ متناوب‌، بیدار شدن‌ صبح‌ خیلی‌ زود، یا ترکیبی‌ از این‌ حالات را می‌توان نام برد. خواب ناکافی، خستگی بعد از بیدار‌شدن و به عبارت صحیح خواب بی‌کیفیت می‌تواند سبب کج‌خلقی، عصبانیت و حتی اظطراب و افسردگی در فرد گردد. مطالعات در بیماری خواب نشان می‌دهد که دو ماده شیمیایی کورتیزول و نورآدرنالین در این بیماران بالا و بر عکس ملاتونین مغزشان پایین است و با توجه به اینکه ملاتونین غده پینئال، تنظیم کننده ریتم سیرکادین (سیکل بیداری/خواب) است، ‌افزایش آن در تاریکی سبب خوابیدن می‌شود. البته باید توجه داشت که در افراد غیر مبتلا به بیماری خواب و حتی در آنان که اختلال خواب دارند نیز ملاتونین کاهش نشان می‌دهد. در این بیماران داروی خواب‌آور یا هیپنوتیک نمی‌تواند چاره‌ساز باشد، جرا که اعتیاد می‌آورد (38). به نظر می‌رسد تغییر شیوه زندگی(Lifestyle) در این زمینه خوب پاسخ دهد، ولی باید توجه داشت که مشکل بی‌خوابی توانفرساست و تغییر روش زندگی زمان می‌طلبد یکی از بهترین شیوه‌های زندگی دین‌مداری اسلامی است که الگوی خواب مسلم در آن تدوین شده است. آدرنالین و ریتم سیرکادین/ سحر خیزی، آدرنالین درروزه‌داری ماه رمضان کاهش می‌یابد (25) و حال آنکه در افراد مبتلا به بی‌خوابی افزایش دارد، چرا که اندازه‌گیری کاته‌کولامین در حجم ادرار شبانه نشان می‌دهد که افزایش فعّالیت سمپاتیکی می‌تواند نقش بحرانی در آسیب‌شناسی ناشی از خواب شبانه ناکافی (کمی و کیفی) به همراه مشکلات قلبی عروقی و متابولیکی بازی نماید (39).
آدرنالین و پاسخ بیداری: فعّالیت مزمن محور هیپوتالاموس-هیپوفیز- آدرنال در افرادی که دچار بی‌خوابی هستند نه فقط آن‌ها را در معرض ریسک اختلالات عصبی همچون اضطراب و افسردگی قرار می‌دهد، بلکه این افراد را مستعد بیماری‌های ناشی از فعّالیت این محور نیز می‌کند. لذا هدف درمان بی‌خوابی فقط بهبود خواب شبانه نبوده و لازم است که آن هیجانات و استرس‌های موجود کاهش یابند (40). پس عامل بی¬خوابی خود عامل استرس‌زایی در فرد شده و همچون سیکل معیوبی سبب مشکلات روحی- روانی در فرد می‌شوند. مطالعات اخیر نشان می‌دهد که آدرنالین و مارکر التهابی اینترلوکین 6 در خواب شبانه کاهش می‌یابد که ناشی از تغییرات خلق و استرس در زمان خواب می‌باشد و نشانگر تأثیر پذیری هر دو سیستم کاته‌کولامین یا سمپاتیک و سیستم ایمنی از ریتم سیرکادین است (41, 42). پس بی‌خوابی می‌تواند بر سیستم ایمنی بدن نیز اثر گذارد. مطالعات سایکولوژیک نشان می‌دهد که روزه‌داری دین‌مدار که با برخاستن سحر همراه است، می‌تواند نقش نوروایمونومدولار در روزه دار اعمال نماید.
خواب و سیستم ایمنی: در طی خواب، سیستم ایمنی ما پروتئین‌هایی را به نام سایتوکینین‌ها رها می‌سازد که همین مواد در حضور عواملی مثل عفونت، التهاب و استرس نیز بالا می‌روند. سایتوکینین‌های افزایش یافته برای مقابله با عفونت و تنظیم کردن خواب عمیق ضروری هستند. پس بدن ما نیاز به خواب دارد تا بتواند با بیماری‌های عفونی مقابله نماید. حال این سؤال مطرح می‌شود که چقدر زمان خواب برای رفع این نیاز لازم است؟ میزان مطلوب خواب برای بزرگسالان بین هفت تا هشت ساعت است و در کودکان بین نه تا ده ساعت خواب شبانه ککافیست. اما باید مواظب باشیم که در بزرگسالان خواب بیش از ده ساعت شبانه موجب افزایش وزن، مشکلات قلبی، سکته، اختلالات خواب، افسردگی و دیگر نگرانی‌های سلامتی می‌گردد (43, 44). در ماه مبارک رمضان خواب روزه‌دار بدین‌گونه معنی‌دار می شود، قال رسول الله‏ صلى‏الله‏ علیه ‏و‏آله: "نَومُ الصّائِمِ عِبادَةٌ، و نَفَسُهُ تَسبیحٌ"؛ خواب روزه‏دار، عبادت و نَفَس او، تسبیح است. به عبارت دیگر خواب روزه‌دار در ماه مبارک رمضان سبب تقویت سیستم ایمنی او نیز می‌گردد (45). حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا فرد روزه‌دار به علت سحرخیزی و عبادت در سحر دچار کم‌خوابی نمی‌شود؟ پاسخ این سؤال همین بس: آفتاب آمد دلیل آفتاب، ماه مبارک رمضان ماه خودداری‌ توسط خود‌انضباطی است؛ پس روزه‌دار منضبط دچار کم‌خوابی همچون کم‌آبی و کم‌خوراکی نخواهد شد که با حدیث فوق پاسخ سؤال تکمیل می‌شود. 

3-6- سیستم مخدّری بدن یا اندورفین‌ها

اندورفین‌ها و ریتم سیرکادین/ سحر‌خیزی، اندورفین‌ها و پاسخ بیداری، اندورفین‌ها یا مرفین بدن از دیگر نوروپپتیدهای مغزی و ارگان‌های بدنست که در روزه‌داری مقدار آن در هنگام صبح زود بالاست (46). 

4-6- سیستم مخدّری بدن

سیستم تریاک درونزاد یا Endogenous Opioid System، این مواد شیمیایی در سلول‌های عصبی بدن در مغز و در اکثر ارگان‌ها ساخته می‌شود. مهم‌ترین خاصیت آن‌ها ضد‌دردی است که مشابه عملکرد تریاک و آلکالوئیدهای مشتق از آن است. این فرآورده‌های عصبی درونزاد سبب حالت آرامش شده و در خُلق انسان اثر بسزایی دارند. همچنانکه الکالوئیدهای موجود در خود اوپیوم یا تریاک که از شیره میوه یا گرز خشخاش به دست می‌آید، چنین عمل کرده و سبب حالت اوفوریا یا سرخوشی می‌شوند. کسب همین احساس خوشایند است که سبب فراموشی مشکلات فرد و رویکرد بیشتر و بیشتر فرد به مصرف این مواد مخدّر شده که در نتیجه منجر به اعتیاد فرد می‌گردد. فرد معتاد هر بار نیاز به ماده بیشتری برای به دست آوردن این حس سرخوشی داشته و سیستم مخدّری بدن او در اثر این سوء مصرف تنبل شده وکم کم از کار می افتد و تولید تریاک یا مرفین درونزاد بدن مهار یا بلوک می‌گردد. تحقیقات نشان می‌دهد که سحرخیزی عامل نشاط و آرامش در فرد می‌شود که یک علت آن افزایش بتا اندورفین یا مرفین درونزاد بدن است که از خانواده همین مواد مغزی یا تریاک درونزا یا اوپیوئیدهاست. بتا اندورفین، یک نوروپپتید از خانواده تریاک یا مرفین بدن با اثرات مفید مثل افزایش قدرت سیستم ایمنی، افزایش حس خوب داشتن (Well-Being)، افزایش حس آرامش و آسایش، کاهش رشد سلول‌های سرطانی و ضد درد یا آنالژزیک قوی با قدرت 60 برابر مورفین است (47).

 

هرچند مغز ما قوی‌ترین رایانه در سیاّره زمین محسوب می‌شود، اما این رایانه قدرتمند نیز گاهی به خطا می‌رود. ما انسان‌ها بیشتر وقت خود را صرف انباشتن چیزهای مختلف و بی‌فایده در داخل مغزمان می‌کنیم. برای مثال نود درصد اطلاعاتی که وارد مغزمان می‌کنیم در طول روز از دست می‌رود. مهم نیست مغز ما چقدر قدرتمند است، آنچه اهمیت دارد این است که بدانیم این عضو نیاز به جبران و احیای خود دارد تا بتواند توانایی خود را حفظ کند. پژوهشگران روش‌های مختلفی را برای سوپرشارژ کردن و افزایش کارآیی مغز ارائه کرده‌اند که در این مقاله ساده‌ترین آن یعنی خواب مناسب مورد پیشنهاد است. خوب خوابیدن و زمان ‌کافی برای خواب داشتن برای داشتن حافظه‌ای قوی، سیستم ایمنی قوی و نشاط روزانه ضرورت دارد. تحقیقات نشان می‌دهد که حافظه بلند مدت با پخش مجدّد تصاویر تجربه شده در طول روز در حین خواب تقویت می‌شود. محرومیت از خواب موجب تضعیف سیستم ایمنی می‌گردد. لذا فرمایش امام علی (ع): "نَومُ الصائِم عِبادَةٌ وَصَمتُهُ تَسبيحٌ وَدُعاؤُهُ مُستَجابٌ وَعَمَلُهُ مُضاعَفٌ. اِنَّ للصائِمِ عِندَ اِفطارِهِ دَعوَةً لاتُرَدُّ"؛ خواب روزه دار عبادت، سكوت او تسبيح، دعايش پذيرفته و عملش دو چندان است و دعاى روزه‌دار به هنگام افطار از درگاه خدا رد نمی‌شود (48)، در اینجا معنا می‌یابد، چرا که به دنبال برپایی عبادت سحرگاهی خواب نیز عبادت محسوب می‌گردد.

ندارد.